رسول محمدقلی، معاون مستعدان و آینده‌سازان بنیاد ملی نخبگان در گفت‌وگو با ما از رویکردها و برنامه‌های جدید این نهاد برای شناسایی، حمایت و جذب استعدادهای برتر گفته است.
بعضی‌ها تصور می‌کنند یک نخبه باید تحصیلات دانشگاهی داشته باشد وگرنه نمی‌توان او را دارای این ویژگی دانست. آیا از نظر بنیاد ملی نخبگان، شخصی که در یک فن یا صنعت صاحب فکر و ایده و تجربه است نهاد نخبه محسوب نمی‌شود؟
براساس سند راهبردی در امور نخبگان کشور، دو تعریف مهم از نخبگان داریم؛ نخستین تعریف از استعداد برتر یا مستعد برتر است و دیگری از نخبه. شاخص اصلی در تعریف نخبه، اثرگذاری اجتماعی است. درواقع نخبه به فردی اطلاق می‌شود که در یکی از زمینه‌های علمی، مدیریتی، ادبی، هنری، اجتماعی و فرهنگی اثرگذاری بارز در رشد و پیشرفت کشور داشته باشد، به‌طوری که عموم مردم بگویند این فرد در این حوزه یک اثرگذاری جدی در رشد و پیشرفت کشور داشته است.
اما استعداد برتر یا مستعد کسی است که ظرفیت آن را دارد در آینده به یک نخبه علمی تبدیل شده و علم کشور را در حوزه‌ای که فعالیت می‌کند، رشد و تعالی دهد. بنابراین کشور باید شرایطی فراهم کند که قابلیت این فرد به فعلیت برسد. مثلاً اگر می‌گوییم استعداد هنری، او کسی است که قابلیت این را دارد یک هنرمند جریان‌ساز یا تحول‌آفرین و یا اثرگذار در عرصه هنر شود.
پس بنیاد ملی نخبگان بیش از نخبگان با مستعدان در تعامل است. در واقع کار اساسی این نهاد کمک به تبدیل استعداد به نخبه است که از شناسایی استعداد در عرصه‌های مختلف از دوران نوجوانی و جوانی آغاز می‌شود و تا پشتیبانی و حمایت پیش می‌رود. بنیاد با این رویکرد علاوه بر شناسایی استعدادهای علمی کشور که معمولاً از رتبه‌های برتر کنکور، المپیادی‌ها، دانشجویان دارای رتبه‌های برتر رشته‌های مختلف دانشگاه‌ها و رتبه‌های برتر جشنواره‌ها و مسابقات علمی هستند، بستر تازه‌ای را برای شناسایی و ورود به اجتماع نخبگانی باز کرده؛ یعنی مفهوم نخبگی را توسعه داده است. البته این موضوع در سند راهبردی نخبگان وجود داشت، اما چون در گذشته قسمت نخبگی علمی با اهمیت‌تر بوده، بیشتر به آن توجه شده و کمتر به عرصه‌های دیگر یا به نخبگان غیرعلمی پرداخته شده است. براساس شیوه‌نامه‌های جدید می‌خواهیم استعدادهای هنری، ادبی، مهارتی، اجتماعی و کارآفرینی را هم شناسایی کنیم و این‌ها را هم در مسیر نخبگی قرار دهیم. روند کار در مسیر نخبگی هم بدین صورت است که وقتی در عرصه‌های مختلف اعم از علمی، ادبی، هنری، ورزشی و... استعدادهای ویژه را شناسایی کردیم، استادان برجسته آن عرصه را که لزوماً استادان دانشگاه هم نیستند، شناسایی و هر یک از مستعدان را به استادان آن عرصه معرفی می‌کنیم؛ سپس استاد برایش برنامه رشد می‌نویسد و هنگامی که امضای استاد و همچنین امضای مستعد پای برنامه قرار گیرد، بنیاد از آن برنامه به لحاظ مالی، حقوقی، هماهنگی با دستگاه‌های مربوط و... پشتیبانی می‌کند تا محقق شود.
پس چه مستعدان و چه آن‌هایی که نخبه هستند الزاماً نیاز به داشتن تحصیلات دانشگاهی ندارند.
بله، دقیقاً همین طور است، چون ممکن است فردی با مدرک تحصیلی دیپلم دارای یک استعداد شاخص مهارتی باشد و به عنوان نمونه در یکی از مسابقات ملی مهارت فردی که شاخه‌های مختلفی دارد جزو نفرات برتر مهارت شناخته شود. خب در این‌گونه مسابقات دیگر نگاه نمی‌کنند شخص چه مدرکی دارد بلکه آن مهارت و خروجی کارش مثلاً در بخش صنایع الکترونیک یا صنعت چوب و... مورد توجه قرار می‌گیرد.
با وجود این به عقیده کارشناسان، یکی از چالش‌های حوزه نخبگانی، نداشتن تعریف مشخص و واحد از مفهوم نخبگان است و به نظر می‌رسد موضوع نخبگی و سازوکار تعیین نخبه نیاز به بازتعریف دارد.
خیر. نخبگی در سند راهبردی بنیاد به‌درستی تعریف شده و حتی در آن، توسعه مفهوم نخبگی و این که نخبه الزاماً کسی نیست که مدرک دانشگاهی داشته باشد هم آمده است. بنابراین مشکلی در تعریف نخبگی و سازوکار تعیین نخبه وجود ندارد، فقط باید این سند را به‌خوبی اجرا کنیم. یعنی برخلاف گذشته که تنها به عرصه نخبگی علمی توجه می‌شد الان باید عرصه‌های دیگر را هم مدنظر قرار دهیم که تلاش می‌کنیم علاوه بر جامعه علمی، نخبگان دیگر حوزه‌ها را نیز شناسایی و حمایت کنیم.
از نظر بنیاد چه کسانی واجد شرایط نخبگی هستند و شیوه انتخاب آن‌ها به عنوان نخبه چگونه است؟
همان‌طور که اشاره شد، ما در بنیاد بیش از نخبه با مستعد طرف هستیم و یکی از تحولات یک سال اخیر در بنیاد این است که قبلاً استعداد خودش می‌بایست می‌آمد و درخواست می‌داد تا در قالب برنامه‌های بنیاد قرار گیرد؛ اما حالا روند تغییر کرده و بنیاد سراغ استعدادها می‌رود و آن‌ها را شناسایی و حمایت می‌کند. درواقع شناسایی مستعدان از خوداظهاری به شناسایی فعال تبدیل شده است؛ مثلاً کسی که در المپیادها و رویدادهای معتبر علمی مثل جشنواره‌های خوارزمی و رازی صاحب رتبه و مدال می‌شود، معلوم است یک استعداد ویژه علمی است و قابلیت این را دارد در این عرصه به یک دانشمند تبدیل شود. بنابراین دیگر نیاز نیست این فرد به بنیاد مراجعه کند و درخواستش را برای عضویت در بنیاد ارائه دهد. خودمان دعوتش می‌کنیم عضو بنیاد شود. به همین خاطر سال گذشته توانستیم با زیر نظر قرار دادن رویدادهای معتبر علمی و همچنین نظر استادان شاخص و مراکز علمی معتبر، بیش از ۵هزارو۳۰۰ مستعد برتر را شناسایی کنیم.
کسی که در نهایت به عنوان نخبه از سوی این نهاد انتخاب یا شناخته می‌شود باید دارای چه ویژگی‌ها و شاخص‌هایی باشد؟
در نخبه، شاخص‌ها از کمی به کیفی تغییر پیدا می‌کند. در واقع مرز نخبگی خیلی ویژه است. بنابراین ما در بنیاد دفتری با عنوان تکریم و الگوسازی نخبگان داریم که یکی از فعالیت‌هایش در همین راستاست. به عنوان نمونه امسال می‌خواهیم ۲۵نفر از سرآمدان و نخبگان ادبی، هنری، مهارتی و علمی را به جامعه معرفی کنیم. برای این منظور دفتر یاد شده متناسب با هر موضوع -برای هر یک از حوزه‌های ادبی- یک کارگروه تخصصی شکل می‌دهد که اعضای آن از بزرگان آن حوزه مثلاً از فرهنگستان زبان، استادان برجسته دانشگاه و مجموعه‌های معتبر دیگر هستند. یعنی بزرگان هر حوزه در این کارگروه جمع می‌شوند و میان خودشان توافق می‌کنند چه شاخص‌هایی را لحاظ کنند تا فردی که به عنوان مثال دارای اثربخشی بارز بوده به عنوان نخبه در حوزه داستان یا ناداستان انتخاب و به جامعه معرفی شود. مثل موضوع نوبل، قضیه بیشتر کیفی است تا کمی و در نهایت برای مثال در حوزه داستان ۵ تا ۶ نفر از سوی کارگروه تخصصی به عنوان افراد شاخص این حوزه معرفی می‌شوند. بنابراین انتخاب نخبگان از سوی بنیاد، خبرگانی است. به عبارت دقیق‌تر کارگروه نخبگان یک حوزه، نخبگان آن حوزه را انتخاب و معرفی می‌کند.
فردی که به عنوان نخبه انتخاب می‌شود تا چه زمان از سوی بنیاد به عنوان نخبه باقی می‌ماند؛ به عبارت دیگر نخبگی این فرد تا چه زمانی تداوم پیدا می‌کند؟
این‌گونه نیست که یک فرد تا ابد نخبه باقی بماند؛ بلکه مادامی که اثرگذاری بارز در پیشرفت کشور داشته باشد از نظر بنیاد، نخبه است اما اگر فعالیتش در راستای پیشرفت نباشد و یا مثلاً به کشورهای دیگر مهاجرت کرده باشد و در مراکز علمی و تحقیقاتی آن‌ها فعالیت کند و در مجموع این اثرگذاری بارز قطع شود، از نگاه بنیاد از دایره نخبگی خارج می‌شود. البته چنین فردی به لحاظ تخصصی و رشد یافتگی، انسانی نخبه خواهد بود.
ادامه و یا عدم تداوم نخبگی فرد را کارگروه نخبگانی تعیین می‌کند یا بنیاد ملی نخبگان؟
بنیاد ملی نخبگان، فقط کارمندانش نیست. بنیاد یک شبکه از اجتماعات نخبگانی است که با آنان در ارتباط است. ما همین الان با چند هزار استاد دانشگاه و تعداد زیادی از متخصصان در قالب برنامه‌ها و کارگروه‌های مختلف در ارتباط و تعامل هستیم. بنابراین وقتی می‌گوییم بنیاد، منظور تمام این مجموعه‌ها هستند؛ چون از سوی بنیاد حکم دارند. مانند شورای تخصصی نخبگانی هنر یا شورای تخصصی شناسایی اساتید علمی و... .
وقتی یک نفر را به عنوان نخبه انتخاب می‌کنیم، به این معنی است که در این زمان مثلاً به عنوان یک نخبه هنری شناسایی و به جامعه معرفی شده است. البته معمولاً کسی که به عنوان نخبه شناسایی می‌شود، نخبگی و سرآمدی‌اش ادامه دارد اما در مواجهه بعدی، رویکرد بنیاد این‌گونه نیست که اعلام کند از امروز او را از فهرست نخبگانی خود خارج کرده است. بنیاد چنین مشی‌ای ندارد و به همین خاطر تاکنون هیچ فهرستی از کسانی که از دایره نخبگی خارج شده‌اند از سوی بنیاد ارائه نشده است. ضمن اینکه تعداد کسانی که از نظر بنیاد -نه از نظر تخصصی- از دایره نخبگانی خارج می‌شوند هم بسیار کم هستند، یعنی شاید از هر ۱۰۰ نفر، یکی دو نفر شامل این موضوع شوند.
آماری از تعداد مستعدان و نخبگانی که از سوی بنیاد ملی نخبگان شناسایی و انتخاب شده‌اند، دارید؟
در عرصه دانش‌آموزی به کمک وزارت آموزش و پرورش ۷۰۰هزار دانش‌آموز مستعد را در مقطع متوسطه یک و دو شناسایی کردیم. یعنی ۱۰درصد دانش‌آموزان متوسطه یک و دو در یکی از هشت زمینه استعدادی مثل استعداد منطق ریاضی، استعداد کلامی، استعداد هنری، استعداد حرکت جسمانی و... صاحب استعداد برتر هستند. در بخش دانشجویی یا در عرصه علمی هم تعداد مستعدان شناسایی شده از سوی بنیاد به حدود ۱۰هزار نفر می‌رسد. تعداد مستعدان شناسایی شده در هر یک از عرصه‌های ادبی، هنری، مهارتی و اجتماعی و... هم حدود هزار نفر است اما از تعداد نخبگان انتخاب و معرفی شده در حال حاضر آمار دقیقی ندارم، با این‌حال تعداد کسانی که به عنوان سرآمد و نخبه در بنیاد شناسایی شده‌اند زیر ۵۰۰ نفر در کشور است.
بنیاد در رویکرد جدیدش چه حمایت‌هایی از مستعدان و نخبگان جامعه می‌کند؟
سبد حمایتی بنیاد از جامعه نخبگانی متنوع است؛ مثلاً در رویکرد جدید و در قالب برنامه توانمندساز وقتی مستعدان از طریق استاد راهنما برنامه‌ای را تدوین می‌کنند بنیاد از آن برنامه حمایت می‌کند که این حمایت بخشی نقدی و بخشی هم اعتباری است. به عنوان مثال اگر این‌ها بخواهند مؤسسه‌ای ایجاد کنند و یا نیاز به دسترسی به مراجع علمی، کتابخانه‌ای، آزمایشگاهی و... داشته باشند، با همکاری دستگاه‌های مرتبط زمینه دسترسی آن‌ها را به این امکانات فراهم می‌کنیم. یا هنگام خدمت وظیفه عمومی، شرایطی را فراهم می‌کنیم که به جای دوره سربازی، روی یک پروژه مربوط به دستگاه‌های اجرایی کشور کار کند. البته پروژه مورد نظر باید در راستای حوزه تخصصی‌اش باشد. همچنین در خصوص اشتغال نخبگان، مصوبه جذب نخبگان در دستگاه‌های اجرایی از سال گذشته اجرایی شده به طوری که پارسال هزارو۵۰۰ نخبه جذب دستگاه‌های دولتی شدند که این عدد در سال جاری به ۵هزار نخبه افزایش می‌یابد. در مجموع کمک می‌کنیم این افراد در حوزه تخصصی‌شان هم به لحاظ تحقیقاتی و پژوهشی و هم در کار و اثرگذاری رشد کنند.
کمک‌های مالی که به نخبگان می‌شود معمولاً چقدر است؟
این کمک‌ها متفاوت است؛ یک سری جایزه‌های تحصیلی به مستعدان داده می‌شود یا بخشی از هزینه‌های خرید تجهیزات، دسترسی به شبکه‌های آزمایشگاهی و تولید اثر از سوی برگزیدگان از طریق بنیاد تأمین می‌شود.
این حمایت‌ها فقط مختص مستعدان است یا شامل نخبگان هم می‌شود؟
نه. معمولاً به نخبگان گرند داده می‌شود، چون متفاوت هستند. کسی که به عنوان نخبه انتخاب می‌شود اغلب یک اعتباری به او داده می‌شود که بتواند اثرگذاری که در حوزه‌اش دارد را توسعه دهد. به همین خاطر بنیاد به نخبگان اعتباراتی بابت شاگردپروری می‌دهد. یا جایزه‌های نقدی از ۱۰۰ تا ۵۰۰ میلیون تومان به نخبگان تعلق می‌گیرد تا بتوانند کار، محصول و اثربخشی‌شان را توسعه دهند. البته حمایت‌های دیگری نیز در قالب تسهیلات مسکن از این قشر صورت می‌گیرد.
نظر شما